/
بهمن / ۱۴
در سال‌های دور دستگاه به محل قرارگیری انگشتان روی ساز دلالت می‌کرد. اما در قرن‌های اخیر و از دوره قاجار سوم، معنی آن تغییر کرد و از زمان درویش خان به بعد هم به شکل امروزی‌تری در دنیای آهنگ‌سازی جا افتاده شد. این دستگاه، موسیقی ایرانی را از تمامی موسیقی‌های سراسر دنیا متمایز می‌کند. اما اگر نمی‌دانید دستگاه موسیقی سنتی چیست؟ چند نوع دارد؟ و… بهتر است در ادامه همراه ما باشید تا بیشتر با این عنصر از دنیای موسیقی ایرانی آشنا شوید.
دستگاه به مجموعه‌ای از گوشه‌ها گفته می‌شود که به شکل منطقی کنار هم قرار می‌گیرند و باعث می‌شوند تا حال و هوا و حس موسیقی به مخاطب القا شود. این دستگاه مشخص کننده حماسی بودن، غمگین، هیجان یا شاد بودن موسیقی است. گوشه‌ها همان نغمه‌ها هستند که در کوک، گام و فواصل نت با هم آهنگی دارند. دستگاه‌ها نظم مشخصی دارند و به یکدیگر پیوند خورده‌اند. هر یک از دستگاه‌ها یک مقام مادر هم دارند که به عنوان اسم دستگاه هم شناخته می‌شود. برای مثال: مقام مادر دستگاه ماهور، مقام ماهور است. بدون استثنا تمامی دستگاه‌ها با در آمد آغاز شده و این در آمد هم معرفی کننده مقام مادر می‌باشد. بقیه گوشه‌ها هم اگر در این مقام نباشند هم در نهایت به آن ختم می‌شوند چرا که در پایان هم دستگاه هم مجدد به مقام مادر باز می‌گردیم.
موسیقی ردیف شده یا همان موسیقی دستگاهی ایرانی، یکی از اصیل‌ترین و شناخته شده‌ترین موسیقی‌های رسمی ایران است. همه ما تا به امروز بارها با این موسیقی غرق در رویا و احساس‌های مختلف شده‌ایم. اما شاید این سؤال را از خود بپرسید که چرا به آن موسیقی دستگاهی ایران می‌گویند؟ کمی فکر کنید، پاسخ به این سؤال بسیار آسان است. داده‌های ساز که همان اصوات هستند وارد دستگاه شده و خروجی آن یک قطعه‌ای می‌شود همچون شور یا ماهور و…. . موسیقی ردیف شده دستگاهی را می‌توان شناسنامه موسیقی کشور دانست. محققان جهان در خصوص موسیقی ایرانی می‌گویند که تاریخچه آن دقیق مشخص نیست و نمی‌توان تحولات آن را به دقت بررسی کرد. این موسیقی تنها در ایران وجود دارد و جز در کشور ما نمی‌توان در هیچ نقطه از جهان آن را پیدا کرد.
همان‌طور که پیش‌تر هم به آن اشاره کردیم، تاریخچه مشخص و روشنی در خصوص ابداع دستگاه موسیقی ایرانی و تغییراتی که پشت سر گذاشته، وجود ندارد. اما با این حال برحسب اطلاعات بدست آمده می‌توان یک تاریخچه و نحوه شکل گیری برای آن در نظر گرفت.
در زمانی که هیچ فردی موسیقی سنتی ایران را نمی‌شناخت و به آن اهمیتی نمی‌داد، در دوره قاجار، علی‌اکبر خان فراهانی گوشه‌های گوناگون را در چند قابل جمع‌آوری نمود و سپس به آن‌ها نظم بخشید که در نهایت سبب ایجاد ترتیب موسیقی سنتی شد. موسیقی که به عنوان موسیقی دستگاهی شناخته می‌شود. این دستگاه‌ها گوشه‌ها، آوازها و… را شامل می‌شود و در طی سال‌های دور حسابی در جان و روح مردم رخنه کرده است. البته که این موسیقی اصیل علاوه بر کشور ما ایران، امروزه بر روی موسیقی کشورهای دیگری همچون یونان، ترکیه، ارمنستان، پاکستان، افغانستان، آذربایجان و… هم اثر گذاشته است.
موسیقی ایرانی ۷ دستگاه دارد. هر یک از آن‌ها ریتم و مقام‌های مختلفی دارند که عبارتند از:
دستگاه شور لقب مادر دستگاه‌های موسیقی ایران را کسب کرده و جزو مهم‌ترین دستگاه هاست. دلیل آن منشعب شدن این دستگاه از ۵ آواز مهم است. کلمه شور از دوره ساسانیان در زبان فارسی دیده شده و معنی آن هم آواز و سرود است. داریوش طلایی، معتقد است که همه ساختارهای مدال در ردیف موسیقی ایرانی بر پایه ۴ اصل دانگ بنا شده‌اند که به این ۴ دانگ، دانگ‌های بنیادین می‌گویند. دانگ اول دستگاه شور، یکی از همین دانگ‌های بنیادین است. دستگاه شور گوشه‌های مختلفی دارد که برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:
دستگاه نوا در موسیقی سنتی بسیار کم اجرا می‌شود و نه خیلی شاد و نه خیلی غمگین است. مقام نوا در بین ۱۲ مقام اصلی موسیقی، رتبه دوم را دارد و قدمت استفاده از آن به قبل از تکوین مقام‌های موسیقی بر می‌گردد. این دستگاه از نظر مایه و فاصله گوشه‌ها با دستگاه شور شباهت دارد و از مهم‌ترین و شناخته شده‌ترین گوشه‌های آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
به جرئت می‌توان گفت یکی از دستگاه‌های شناخته شده در دنیای موسیقی، دستگاه ماهور است که ردیف‌های گوناگونی دارد و ملودی آن بسیار روان است. این دستگاه اغلب شاد بوده و در جشن و شادی‌ها و ریتم‌های هیجان‌انگیز از آن استفاده می‌شود. این دستگاه حدود ۵۰ گوشه دارد که از مهم‌ترین آن ها می‌توان موارد زیر را نام برد:
اگر به دنبال دستگاهی برای قطعات حماسی، ملی و میهن دوستی هستید، این دستگاه می‌تواند بهترین گزینه باشد. دستگاه چهارگاه شوق و افتخار غیر قابل وصفی به مخاطب القا می‌کند. این دستگاه قدمت دیرینه دارد و به همین خاطر برخی از اهالی موسیقی، دستگاه چهارگاه را مادر تمامی دستگاه‌ها می‌دانند. گام این دستگاه کاملاً خالص و ایرانی بوده و از مهم‌ترین گوشه‌های آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
این دستگاه حالت اشرافی و اعیانی دارد. این حس را می‌توان از نام آن هم درک کرد. دستگاهی با وقار که در نقاط مختلف ایران هم رایج بوده و نغمه‌های آن در موسیقی زورخانه‌ها هم استفاده می‌شود. گام این دستگاه از نوع پایین رونده است و دانگ‌های گام آن هم با هم مساوی نیستند. از سری گوشه‌های مشهور دستگاه همایون عبارتند از:
این دستگاه معمولاً آواز غم انگیز و حزن آوری دارد و به همین خاطر برای القا حس غم و اندوه به کار گرفته می‌شود. این دستگاه کاملاً متفاوت با چهارگاه هست و تفاوت فاحشی دارند اما به دلیل شباهت نام آن‌ها برخی تصور می‌کنند که بسیار شبیه به هم هستند و می‌توان به جای همدیگر از آن استفاده کرد. گوشه‌های شناخته شده این دستگاه شامل موارد زیر است:
این دستگاه در دوره قاجار تدوین می‌شد و هرچه که در ۶ دستگاه بالا جای نگرفته، در این دستگاه دسته بندی کرده اند. البته برخی بر این اعتقاد هستند که دستگاه راست پنج گاه یک مرحله فراگیری و شگفت انگیز از موسیقی ایرانی است و از گوشه‌های آن عبارتند از:
جمع بندی
اگر علاقه مند به دنیای موسیقی سنتی ایرانی و موسیقی دستگاهی ایرانی هستید، یا می‌خواهید نوزاندگی در این سبک را آغاز کنید، قبل از هر چیزی باید دستگاه‌ها را بشناسید. این دستگاه‌ها شاید در نگاه اول کمی مبهم باشند اما اگر در بحر آن‌ها بروید و نمونه‌های آن را گوش دهید می‌توانید به راحتی تفاوت بین آن‌ها را درک کنید. در صورت داشتن هرگونه سوالی هم می‌توانید با کارشناسان ما در آموزشگاه موسیقی مهرورزان ارتباط بگیرید.