/
فروردین / ۱۲
چه در عرصه موسیقی فعالیت کرده باشید و چه طرفدار این هنر جذاب باشید می‌دانید که موسیقی اصیل ایرانی هفت دستگاه مختلف دارد که هرکدام، از نغمه‌های متفاوتی تشکیل شده‌اند. در بین این هفت دستگاه چند دستگاه هستند که برگرفته از مقام‌های ۱۲ گانه موسیقی هستند و شباهت بسیار زیادی به مقام مربوطه دارند. یکی از این دستگاه‌ها، دستگاه نواست که در برخی رساله‌ها جز چهار دستگاه اصلی ایرانی محسوب شده و به همین جهت اهمیت زیادی در موسیقی اصیل ما دارد. تا پایان این مقاله همراه ما باشید تا به طور کامل با نوا آشنا شویم و ویژگی‌های مختلف آن را بررسی کنیم.
همانطور که گفتیم نوا یک دستگاه یا یک مقام در موسیقی اصیل است. این دستگاه آوازی متعادل دارد، به طوری که بعد از شنیدن نوای آن نه حزنی احساس خواهید کرد و نه نشاط قابل لمسی! این حس تعادل شگفت‌انگیز مشترکا با دستگاه شور نیز تکرار می‌شود، به همین سبب و به دلیل یکسان بودن فواصل آن‌ها، برخی موسیقی‌دانان نوا را مشتقی از دستگاه گسترده شور می‌دانند؛ حال آنکه ردیف‌دانان این موضوع را نپذیرفته و نوا را یک دستگاه مستقل و مهم در موسیقی سنتی می‌دانند. این دستگاه به دلیل حس تعادلی که دارد عمدتا در آخر مجلس نواخته شده و حسن ختامی خوب برای یک مجلس پربار هنری خواهد بود. البته در این بین نمی‌توان حضور پررنگ عارفانه‌های حافظ را نیز نادیده گرفت، زیرا به طور معمول همراه با نوا اشعاری از حافظ خوانده می‌شود تا ترکیبی جذاب از یک موسیقی اصیل و شعری اصیل‌تر به نمایش گذاشته شود.
بیشتر بخوانید : مفهوم دستگاه در موسیقی
همانطور که گفتیم نوا از زمان‌های قدیم یکی از مقام‌های موسیقی بوده است که حتی زیر شعبه آن نیز به یکی از دستگاه‌های امروزی به نام ماهور تبدیل شده است. این دستگاه قدمتی دیرینه دارد زیرا قبل از اینکه مقام‌های مختلف وارد موسیقی ایران شوند، از نوا در کتاب شفا ابوعلی سینا نیز نام برده شده بود و این موضوع به راحتی نشان می‌دهد که نوا در قرن چهارم یا پنجم هجری به عنوان یک پایه موسیقی رواج داشته و شناخته شده بوده است. البته امروزه و بعد از حکومت قاجار این دستگاه به متعلقات شور شبیه شده و عملا قسمت اعظمی از این دستگاه با آن ساختار فوق العاده به دست تاریخ سپرده شده است اما هنوزهم نوازندگانی در کرمانشاه یا خراسان هستند که نوا را با همان چهارچوب‌های اصلی خود اجرا کرده و سعی در حفظ این میراث ارزشمند دارند.
احساسی که یک دستگاه منتقل می‌کند یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های آن است. نوا حس و حالی مشابه با دستگاه شور را انتقال می‌دهد؛ هرچند که از نظر بسیاری از موسیقی‌دانان مانند داریوش صفوت حال و هوای این دستگاه با هیچ دستگاه دیگری مشابه نیست و حالتی عرفانی و آرامش بخشی دارد که می‌تواند روح را به تجلی برساند. اما به غیر از حال و هوای این دستگاه، نوا ویژگی‌های دیگری نیز دارد که کمی تخصصی و مناسب اهل فن است. از مهم‌ترین این موارد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
از آنجایی که نوا یکی از قدیمی‌ترین مقام‌های موسیقی ایران است و گستردگی آن نیز در حدی است که از دل آن دو دستگاه مختلف درآمده، می‌توان انتظار داشت که چندین و چند گوشه در ساخت این دستگاه سهیم بوده‌اند. البته بسیاری از گوشه‌های آن با دیگر دستگاه‌ها مشترک هستند به همین دلیل در ادامه سعی می‌کنیم گوشه‌های اختصاصی این دستگاه را معرفی نماییم:
برای درک ساختار این دستگاه باید در ابتدا از نت پایه آن شروع کنیم. نت پایه یا بن مایه نوا مجموعه‌ای از درجات این دستگاه را شامل می‌شود و یک درجه بم‌تر از این نت، نت آغازین را ساخته و یک درجه پایین‌تر از آن نیز نت ایست دستگاه را می‌سازد. همچنین دیگر ویژگی ساختاری دستگاه‌های مختلف گستره صوتی آن است. این دستگاه گستره صوتی معادل یک دانگ بم‌تر از نت پایه و یک دانگ بالاتر از آن را دارد. تمام این مشخصات سبب شده تا نوا ساختاری مشابه با شور داشته و همین موضوع بر این فرضیه که نوا جز متعلقات شور است، دامن بزند.
جمع بندی
در این مقاله سعی کردیم با یکدیگر دستگاه نوا را بررسی کرده و از تاریخچه آن گرفته تا گوشه به گوشه‌اش را بررسی نماییم. در آخر نیز پیشنهاد می‌کنیم برای درک بهتر این دستگاه به سراغ آثار فاخر ساخته شده با نوا بروید تا به طور کامل، زیبایی این دستگاه را با تمام وجود لمس کنید. از این آثار می‌توان به آلبوم چهره به چهره، ساخته استاد محمد رضا لطفی پژوهشگر و مدرس موسیقی سنتی (باصدای ماندگار استاد شجریان) و آلبوم نوا ساخته استاد مشکاتیان و صدای استاد شجریان اشاره کرد.